Η αγιότητα κατά την Ορθόδοξη Παράδοση

Η αγιότητα κατά την Ορθόδοξη Παράδοση

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

 

Η παρουσία των αγίων στην εκκλησιαστική ζωή είναι σημαντική. Και αυτό είναι φυσικό, αφού σκοπός και έργο της Εκκλησίας είναι να καταρτίζη αγίους, ακριβώς δε γι’ αυτόν τον λόγο η Εκκλησία λέγεται και είναι εργαστήριο αγιότητος.

Πέρα από αυτό, πάντοτε ο άνθρωπος θέλει να έχη αυθεντικά πρότυπα στην ζωή του και γι’ αυτό αναζητά να συναντήση ανθρώπους που να έχουν όλα τα τεκμήρια της αγιότητος και να συνιστούν τον αυθεντικό άνθρωπο. Έτσι σε στιγμές κρίσιμες μέσα στην ιστορία γίνεται λόγος για τους αγίους και για την αγιότητα, γιατί αυτό αποτελεί και ανάγκη του ανθρώπου.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται έντονα λόγος για την αγιότητα. Πολλοί ταυτίζουν τους αγίους με τους καλούς και ήσυχους ανθρώπους και προτείνουν την αγιοποίησή τους, την κατάταξή τους, δηλαδή, στο αγιολόγιο της Εκκλησίας.

Η κατάταξη, όμως, ενός Χριστιανού στο αγιολόγιο της Εκκλησίας πρέπει να συνδέεται με ζωντανά τεκμήρια της αγιότητος, να υπάρχουν σαφή στοιχεία που να πιστοποιούν ότι ο άνθρωπος αυτός είναι Ναός του Παναγίου Πνεύματος, γιατί μόνον τότε θα πρεσβεύη στον Θεό. Αν κάποιος εκλαμβάνεται ως άγιος, αλλά τελικά δεν είναι, τότε δεν μπορεί να πρεσβεύη στον Θεό, δεν έχει ενοικούσα την Χάρη του Θεού μέσα του, και βεβαίως αποδίδοντας σε αυτόν τιμή αγίου γινόμαστε κτισματολάτρες. Αυτό λέγεται από την άποψη ότι προσκυνείται μόνον ο Θεός και βεβαίως αποδίδεται τιμή και σ’ εκείνον που κατοικεί ο Θεός. Αν δεν υπάρχουν αυτές οι βασικές προϋποθέσεις, τότε σφάλλουμε τιμώντας κάποιον ως άγιο.

Επειδή το θέμα είναι σοβαρό, γι’ αυτό σε όσα θα ακολουθήσουν θα τεθή ως βάση η διδασκαλία του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, του κορυφαίου αυτού διδασκάλου της Εκκλησίας μας, ο οποίος συνόψισε την διδασκαλία των προηγουμένων αγίων σε θέματα δόγματος, πίστεως και ζωής.

Τελικά τί είναι οι άγιοι και ποιά είναι τα τεκμήρια της αγιότητος, κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό που συνοψίζει ολόκληρη την ορθόδοξη παράδοση;

1. Άγιοι κατά μέθεξιν Θεού

Ο μέγας και κορυφαίος αυτός διδάσκαλος της ορθοδόξου πίστεως και ζωής, χρησιμοποιώντας πολλά αγιογραφικά χωρία για να τεκμηριώση τις απόψεις που διατυπώνει, λέγει ότι πρέπει να τιμούμε τους αγίους «ως φίλους Χριστού, ως τέκνα και κληρονόμους Θεού». Ο Θεός λέγεται Βασιλεύς και Κύριος, γιατί αυτός δημιούργησε τον κόσμο και τον κυβερνά, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο και οι άγιοι που ενώνονται με τον Θεό είναι «θεοί τε και κύριοι και βασιλείς». Συγχρόνως γράφει ότι οι άγιοι μπορούν να αποκληθούν και θεοί, αφού, όπως γράφεται στην Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός μας είναι «Θεός θεών» (Δευτ. ι', 17).

Βεβαίως οι άγιοι δεν είναι θεοί, βασιλείς και κύριοι κατά φύσιν, αφού αυτό συμβαίνει με τον Τριαδικό Θεό, αλλά κατά Χάριν, και κατά μέθεξιν με τον Θεό. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός χρησιμοποιεί την φράση ότι οι άγιοι είναι θεοί «ου φύσει», αλλά «τή τούτου μεθέξει γεγονότας χάριτι, όπερ αυτός εστι φύσει». Οι άγιοι με την προαίρεσή τους, την δική τους προσωπική ελευθερία, δέχθηκαν την Χάρη και ενέργεια του Θεού και γι’ αυτό ο Θεός είναι ένοικος σε αυτούς. Οπωσδήποτε ενεργεί η Χάρη του Θεού, αλλά με την ελεύθερη συγκατάθεσή τους οι άγιοι συνεργούν, ήτοι μετέχουν αυτής της Χάριτος του Θεού.

Οι άγιοι χαρακτηρίζονται βασιλείς και κύριοι όχι με την θεολογική έννοια ότι κυριεύουν του κόσμου, της ανθρωπότητος, ούτε με μια κοσμική έννοια, αλλά με το ότι βασιλεύουν πάνω στα πάθη τους και φυλάσσουν απαραχάρακτη την ομοίωση της θείας εικόνος. Γράφει ο άγιος Ιωάννης: «Θεούς δε λέγω και βασιλείς και κυρίους ου φύσει, αλλ’ ως των παθών βασιλεύσαντας και κυριεύσαντας και την της θείας εικόνος ομοίωσιν, καθ’ ήν γεγένηνται, απαραχάρακτον φυλάξαντας (βασιλεύς γαρ λέγεται και η του βασιλέως εικών) και ενωθέντας Θεώ κατά προαίρεσιν και τούτον δεξαμένους ένοικον και τη τούτου μεθέξει γεγονότας χάριτι, όπερ αυτός εστι φύσει».

Δεν είναι δυνατόν να μη τιμούμε τέτοιους ανθρώπους που ενώθηκαν με τον Θεό και έχουν μέθεξη των ακτίστων ενεργειών του Θεού. “Πώς ουν ου τιμητέον τους θεράποντας και φίλους και υιούς του Θεού χρηματίσαντας;». Γιατί η τιμή προς τους ευγνώμονας των ομοδούλων «απόδειξιν έχει της προς τον κοινόν δεσπότην ευνοίας».

2. Αγιασμός ψυχής και σώματος

Η ένωση των αγίων με τον Θεό έχει συνταρακτικές συνέπειες για τον άνθρωπο. Δηλαδή, αυτή η ένωση δεν είναι ηθικής, ψυχολογικής και κοινωνικής φύσεως, αλλά καθαρά θεολογικής. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν σαφή κριτήρια της αγιότητος. Και επειδή ο άνθρωπος αποτελείται από ψυχή και σώμα, σημαίνει ότι η Χάρη του Θεού δια της ψυχής διαπορθμεύεται και στο σώμα, οπότε υπάρχουν σαφή δείγματα και αποδείξεις της αγιότητος.

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός χρησιμοποιώντας διάφορα αγιογραφικά χωρία, όπως το χωρίο «ενοικήσω γαρ εν αυτοίς και εμπεριπατήσω και έσομαι αυτών Θεός» (Β' Κορ. στ', 16), όπως και το χωρίο «ψυχαί δικαίων εν χειρί Θεού και ου μη άψηται αυτών βάσανος» (Σοφ. Σολ., γ', 1), λέγει ότι οι άγιοι γίνονται «ταμιεία Θεού και καθαρά καταγώγια». Ό,τι ο Θεός είναι κατά φύσιν, είναι και οι άγιοι κατά Χάριν και μέθεξιν. Εφ’ όσον ο Θεός είναι ζωή και φώς, αυτό σημαίνει ότι «καί οι εν χειρί Θεού όντες εν ζωή και φωτί υπάρχουσιν». Κάνοντας λόγο για το φώς, εννοεί το άκτιστο φώς, του οποίου μετέχουν οι άγιοι και αυτό βεβαίως εκφράζεται στις ορθόδοξες αγιογραφίες. Γύρω από τις κεφαλές των αγίων, όπως φαίνεται στις ιερές εικόνες, υπάρχει το φωτοστέφανο, που δείχνει ότι οι άγιοι έβλεπαν το άκτιστο φώς, ζούσαν διαρκώς και ζουν μέσα στο άκτιστον φώς.

Όπως είπαμε προηγουμένως υπάρχει ενότητα μεταξύ ψυχής και σώματος, και γι’ αυτό η Χάρη του Θεού διαπορθμεύεται από την ψυχή στο σώμα. Αναφερόμενος ο άγιος Ιωάννης στο χωρίο του Αποστόλου Παύλου, κατά το οποίο τα σώματα των Χριστιανών είναι ναός του Αγίου Πνεύματος, γράφει ότι «διά του νού τοις σώμασιν ενώκησεν ο Θεός», γι’ αυτό και οι άγιοι αποκαλούνται έμψυχοι Ναοί του Θεού και έμψυχα σκηνώματα του Θεού. Και ερωτά ο άγιος: “Πώς ουν ου τιμητέον τους έμψυχους ναούς του Θεού, τα έμψυχα του Θεού σκηνώματα;». Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο οι άγιοι και ζώντες «εν παρρησία τω Θεώ παρεστήκασι», καθώς επίσης ο θάνατος αυτών «ύπνος μάλλόν εστι ή θάνατος».

Αυτό είναι φυσικό γιατί η Χάρη του Θεού δια του νού διαπορθμεύεται στο σώμα και βεβαίως αυτό έχει συνέπειες, δηλαδή υπερνικάται ο θάνατος που υπάρχει μέσα στα κύτταρα του ανθρώπου. Έτσι εξηγείται η αφθαρσία των λειψάνων.

3. Τεκμήρια αγιότητος

Υπάρχουν σαφείς αποδείξεις ότι σε κάποιον άνθρωπο κατοικεί η Χάρη του Θεού. Ήδη προηγουμένως τονίσαμε την θέωση του νού και την θέωση του σώματος, αφού υπερνικάται ο θάνατος. Όμως απόδειξη ότι μέσα στον άνθρωπο υπάρχει η άκτιστη Χάρη και ενέργεια του Θεού είναι διάφορες εκδηλώσεις, όπως η μυροβλυσία των ιερών λειψάνων των αγίων. Γράφει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: “πηγάς ημίν σωτηρίους ο δεσπότης Χριστός τα των αγίων παρέσχετο λείψανα πολυτρόπως τας ευεργεσίας πηγάζοντα, μύρον ευωδίας βρύοντα». Το ότι αυτό μπορεί να συμβή πρέπει να είναι ακράδαντη πίστη των Χριστιανών. “Και μηδείς απιστείτω». Στην Παλαιά Διαθήκη φαίνεται ότι ο Θεός έκανε να αναβλύση νερό από τον απότομο βράχο στην έρημο, καθώς επίσης ο Θεός ανέβλυσε νερό από την σιαγόνα του όνου για να ξεδιψάση τον Σαμψών, και γι’ αυτό δεν είναι απίστευτο το «εκ μαρτυρικών λειψάνων μύρον ευώδες αναβλύζειν».

Τα σώματα των αγίων, λόγω της ενοικούσης Χάριτος του Θεού είναι ζωντανά, δεν θεωρούνται νεκρά, και γι’ αυτό θαυματουργούν. Ο Χριστός που είναι η «αυτοζωή, ο της ζωής αίτιος» και κατέβη στον άδη χωρίς να αιχμαλωτισθή από αυτόν, ενοικεί μέσα στα σώματα των αγίων, ακριβώς και γι’ αυτόν τον λόγο «τούς επ’ ελπίδι αναστάσεως και τη εις αυτόν πίστει κοιμηθέντας ου νεκρούς προσαγορεύομεν». Οι άγιοι, λοιπόν, είναι ζωντανοί, κάνουν αισθητή την παρουσία τους μέσα στην Εκκλησία, επειδή ενώθηκαν με τον αίτιο της ζωής, την αυτοζωή, τον Χριστό.

Η ζωντανή παρουσία των αγίων εκδηλώνεται με τα θαύματα τα οποία επιτελούνται. Στην πραγματικότητα ο Θεός επιτελεί τα θαύματα δια μέσου των σωμάτων των αγίων, γιατί, όπως είπαμε προηγουμένως μέσα στα σώματα τους κατοικεί το Άγιον Πνεύμα. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός γράφει για τα θαύματα που επιτελεί ο Θεός δια των αγίων: «Πώς ουν δι’ αυτών δαίμονες απελαύνονται, ασθενείς θεραπεύονται, τυφλοί αναβλέπουσι, λεπροί καθαίρονται, πειρασμοί και ανίαι λύονται, πάσα δόσις αγαθή εκ του Πατρός των φώτων δι’ αυτών τοις αδιστάκτω πίστει αιτούσι κάτεισι;».

Επομένως, γίνονται πολλά θαύματα δια των ιερών λειψάνων, ήτοι θεραπεύονται ασθένειες, αποδιώκονται ακόμη και πειρασμοί και ανίες, καταδιώκονται και οι δαίμονες. Και αυτό συμβαίνει όταν υπάρχουν δύο απαραίτητες προϋποθέσεις. Η μία όταν κατοικεί μέσα στα λείψανα η Χάρη του Θεού και η δεύτερη όταν ο προσερχόμενος έχει αδίστακτη πίστη.

4. Τιμή προς τους αγίους

Όλα αυτά δείχνουν την τιμή που πρέπει να απονέμουμε στους μεμαρτυρημένως αγίους. Αυτοί είναι οι προστάτες μας. Κάθε άνθρωπος, λέγει ο άγιος Ιωάννης, θα κατέβαλε κόπους για να βρη έναν προστάτη και να τον οδηγήση στον επίγειο βασιλέα και να μιλήση γι’ αυτόν. Για τον ίδιο και περισσότερο λόγο πρέπει να τιμούμε «τούς προστάτας του γένους παντός τους τω Θεώ υπέρ ημών τας εντεύξεις ποιουμένους».

Η τιμή προς τους αγίους εκδηλώνεται με την ανέγερση ναών στο όνομά τους, με την προσφορά καρπών σε αυτούς, με εκδηλώσεις κατά τις ετήσιες πανηγύρεις τους. Η τιμή όμως κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις πρέπει να γίνεται με τον αρμόζοντα τρόπο, διότι διαφορετικά δεν ωφελούμαστε. Γιατί όταν ο Θεός λατρεύεται πραγματικά, τότε και οι υπηρέτες Του χαίρονται, ενώ όταν ο Θεός πανηγυρίζεται άπρεπα, τότε εξοργίζονται και οι υπασπιστές Του. Πρέπει να ευφραινόμαστε πνευματικά στις μνήμες των αγίων. Γράφει χαρακτηριστικά ο άγιος Ιωάννης: “Εν ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς και κατανύξει και των δεομένων ελέω τους αγίους πιστοί θεραπεύσωμεν, οίς μάλιστα και Θεός θεραπεύεται». Δηλαδή, ο Θεός λατρεύεται κυρίως με τους αγίους και γι’ αυτό οι πιστοί θα πρέπει να τιμούν τους αγίους, τα πραγματικά και έμψυχα σκηνώματα του Θεού με ψαλμούς και πνευματικές ωδές, με κατάνυξη και το έλεος των δεομένων.

Πέρα από την ανέγερση των Ιερών Ναών και τις ειδικές ακολουθίες και εορταστικές εκδηλώσεις που θα κάνουμε γι’ αυτούς, θα πρέπει, για να εκδηλώσουμε την τιμή και τον σεβασμό μας στους αγίους, να κατασκευάζουμε και ορατές εικόνες, και βεβαίως θα πρέπει και εμείς να γίνουμε στήλες και εικόνες των αγίων με την μίμηση των αρετών τους. Γράφει ο άγιος: “Στήλας αυτοίς εγείρωμεν ορωμένας τε εικόνας και αυτοί έμψυχοι στήλαι και εικόνες αυτών τη των αρετών μιμήσει γενώμεθα». Η κατασκευή και η προσκύνηση των ιερών εικόνων αναφέρεται στο ότι οι άγιοι έγιναν ζωντανοί ναοί του Θεού και μέσα τους κατοικεί ο Θεός, ενεργοποίησαν το κατ’ εικόνα και βίωσαν το καθ’ ομοίωση και βεβαίως η προσκύνηση των ιερών εικόνων πρέπει να συντελή στο να γίνουμε και εμείς εικόνες των αγίων.

5. “Κατηγορίες” αγίων

Υπάρχουν διάφορες “κατηγορίες” αγίων τους οποίους απαριθμεί ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός στους οποίους πρέπει να απονέμουμε την τιμητική προσκύνηση.

Πρώτον είναι η Θεοτόκος την οποία πρέπει να τιμούμε «ως κυρίως και αληθώς Θεού μητέρα». Έπειτα είναι ο προφήτης Ιωάννης, τον οποίον πρέπει να τιμούμε «ως πρόδρομον και βαπτιστήν απόστολόν τε και μάρτυρα». Στην συνέχεια τιμούμε τους αποστόλους «ως αδελφούς του Κυρίου και αυτόπτας και υπηρέτας των αυτού παθημάτων». Ακολούθως πρέπει να τιμούμε τους μάρτυρας, που είναι οι στρατιώτες του Χριστού που ήπιαν το ποτήριό Του και δέχθηκαν το βάπτισμα του ζωοποιού θανάτου Του και έγιναν κοινωνοί των παθημάτων και της δόξας του Χριστού, των οποίων μαρτύρων προηγείται ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος. Ακόμη τιμούμε τους οσίους πατέρας και τους θεοφόρους ασκητάς «τούς το χρονιώτερον και επιπονώτερον μαρτύριον της συνειδήσεως διαθλήσαντας». Και τέλος πρέπει να τιμούμε και τους προ της ενανθρωπήσεως του Χριστού, δηλαδή «τούς προ της χάριτος προφήτας, πατριάρχας, δικαίους τους προκατηγγελκότας την του Κυρίου παρουσίαν».

Θα πρέπει να αναθεωρούμε τον βίο αυτών και να ζηλώσουμε τις αρετές και την πολιτεία τους, για να κοινωνήσουμε μαζί με αυτούς των στεφάνων της δόξης. Γράφει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: “Τούτων πάντων αναθεωρούντες την πολιτείαν ζηλώσωμεν την πίστιν, την αγάπην, την ελπίδα, τον ζήλον, τον βίον, την καρτερίαν των παθημάτων, την υπομονήν μέχρι αίματος, ίνα και των της δόξης στεφάνων αυτοίς κοινωνήσωμεν».

6. Το χάρισμα της διακρίσεως

Είναι φανερό από όσα λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ότι τα κριτήρια της αγιότητας δεν είναι ηθικολογικά, κοινωνικά, ψυχολογικά, αλλά κατ’ εξοχήν θεολογικά. Οι άγιοι λέγονται και είναι άγιοι διότι ενώνονται με τον άγιο Θεό και διότι μετέχουν της ακτίστου Χάριτος Του. Αυτή δε η μέθεξη της Χάριτος του Θεού εκδηλώνεται με την ποικιλία των χαρισμάτων θαυματουργίας, μυροβλυσίας και γενικά με τα άφθαρτα λείψανα τα οποία αποδεικνύουν ότι οι συγκεκριμένοι άγιοι, των οποίων τα λείψανα ευωδιάζουν, θαυματουργούν και μυροβλύζουν, μετέχουν της Αναστάσεως του Χριστού και κοινωνούν της δόξης Του. Άγιοι δεν είναι οι καλοί άνθρωποι και οι καλοί πατριώτες, αλλά οι άγιοι που μετέχουν της Χάριτος του Θεού είναι και καλοί άνθρωποι και πατριώτες. Το πρωτεύον και καθοριστικό στοιχείο είναι η ένωσή τους, ψυχή τε και σώματι, με τον Θεό.

Βεβαίως, υπάρχει και ένα άλλο βασικό ζήτημα. Πώς μπορεί κανείς να διακρίνη τους Αποστόλους, από τους ψευδαποστόλους, τους προφήτας από τους ψευδοπροφήτας, του μάρτυρας από τους ψευδομάρτυρας, τους οσίους από τους ψευδοσίους, τους αγίους από τους ψευδοαγίους. Και εδώ συμβαίνει ό,τι με όλα τα ανθρώπινα. Τους αληθινούς επιστήμονας διακρίνουν εκείνοι που έχουν την ίδια γνώση. Δηλαδή τους αγίους διακρίνουν αυτοί που μετέχουν της Χάριτος του Θεού. Οι άγιοι διακρίνουν τους αγίους. Όταν κανείς έχει το χάρισμα της διακρίσεως των πνευμάτων που συνιστά την αληθινή Ορθόδοξη Θεολογία, μπορεί να διακρίνη τα πνεύματα εάν προέρχονται από τον Θεό, μπορεί να διακρίνη το κτιστό από το άκτιστο. Επομένως δεν είναι θέμα θεσμικό, αλλά χαρισματικό.

Αν υπάρχει κάποια αλλαγή στην εποχή μας που συνιστά την εκκοσμίκευση είναι η απώλεια των κριτηρίων της ορθοδόξου πνευματικότητος, και της αγιότητος, οπότε ταυτίζονται οι γνήσιοι θεράποντες του Θεού με τους καλούς ανθρώπους που βρίσκονται σε όλες τις θρησκευτικές παραδόσεις. Και βεβαίως αυτό συνιστά αλλοίωση της ορθοδόξου πίστεως και βίωση μιας δαιμονικής πνευματικότητος με φοβερές συνέπειες για τον ίδιο τον άνθρωπο, όταν τιμά κάποιον ως άγιον, ενώ ο ίδιος ο φερόμενος ως άγιος έχει ανάγκη του ελέους του Θεού.

Για όλους τους κεκοιμημένους, αμαρτωλούς και αγίους, προσφέρουμε «κόλλυβα» στους Ιερούς Ναούς. Διαφορετική όμως είναι η ευχή που απευθύνουμε στον κάθε ένα από αυτούς. Στους αγίους ζητούμε τις προσευχές τους και δεν ευχόμαστε για την σωτηρία τους, πράγμα το οποίο κάνουμε για εκείνους που δεν γνωρίζουμε εάν έγιναν δεκτοί από τον Θεό ως άγιοι. Εάν, λοιπόν, τιμούμε κάποιον ως άγιον, που ο Θεός δεν τον έχει φανερώσει ως άγιον, τότε του στερούμε την προσφορά των προσευχών μας για την σωτηρία του και του κάνουμε μεγάλο κακό.

Το όλο πρόβλημα της κατατάξεως μερικών Χριστιανών στο αγιολόγιο της Εκκλησίας είναι θέμα κριτηρίων της πνευματικότητος και κριτηρίων της αγιότητος.